TÜRKÇE DERS NOTLARI 

SÖZCÜK TÜRLERİ KONU ANLATIMI / SÖZCÜK TÜRLERİ YANSIT ANLAT

H. FİİLLER(EYLEMLER) KONU ANLATIMI

FİİLLERDE (EYLEMLERDE) ANLAM KONU ANLATIMI

1.KILIŞ ( İŞ ) FİLLLERİ

v Öznenin kendisinin katıldığı, gerçekleştirdiği eylemlerdir. Nesne alabilirler.

 NOT: Eylemin nesne alıp almadığını bulmak için, o eyleme “kimi?,neyi?” sorularını sormalıyız. Cevap alabiliyorsak o eylem nesne almaktadır. Yani iş fiilidir.

Örnek:

• Taşımak, yazmak, açmak, anlatmak, görmek, bilmek…

• Kardeşim elindeki bardağı düşürdü. ( Neyi düşürdü? > bardağı(nesne)  )
• Babam kapıyı araladı. ( Neyi ararladı? > kapıyı(nesne)    )

2. DURUM FİİLLERİ

v Öznenin süreklilik gösteren durumunu anlatan fiillerdir. Bu tür eylemlerin bitişi bir başka eyleme bağlıdır. Yani durum anlatan eylemlerin bitmesi için bir başka eylemin başlaması gerekir.Birçoğu öznenin iradesi dışında gerçekleşir. Durum eylemlerinde hareketsizlik vardır.

NOT: Durum eylemleri nesne almazlar. Yani "neyi , kimi" sorularına cevap vermezler.

Örnek:

• Uyumak, yürümek, susmak, oturmak, yatmak, uzanmak…

• Horozlar öter ötmez uyandı.  ( Neyi uyandı? > cevap yok / Kimi uyandı? > cevap yok)

3. OLUŞ FİİLLERİ

v Kendiliğinden gerçekleşen eylemlerdir. Bir nitelik değişikliğini belirtirler. Yani bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu anlatırlar. Gerçekleşmelerinde öznenin doğrudan etkisi yoktur.

NOT: Oluş fiillerinde öznenin hiçbir etkisi yoktur. Fiil kendiliğinden gerçekleşir.

Örnek:

• Solmak, büyümek, bayatlamak, yeşermek, uzamak,kızarmak, gevşemek…

• O, artık çok yaşlandı. ( Yaşlanmak bizim elimizde değildir. Kendiliğinde gerçekleşir.)

FİİLLERDE KİŞİ:

v  Fiillerdeki hareketi gerçekleştiren ya da hareketin içinde bulunan varlığafiildeki kişi denir. Eylemin kim tarafından yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu bildirir.

-Kişileri, çekimlenmiş yani şahsa ve  zamana bağlı olarak bir yargı bildiren fiillerin sonundaki ekler temsil eder. Bu ekler fiillere zaman ve dilek kiplerinden sonra gelir.

Fiillerde üç kişi vardır:

a)    1. Kişi: Anlatan ya da anlatanlar

b)   2. Kişi: Dinleyen ya da dinleyenler

c)    3. Kişi: sözü edilen ya da sözü edilenler

**kişi  = şahıs

FİİLLERDE KİP KONU ANLATIMI

Kip:

Fiilin cümlede işlerlik kazanması amacıyla aldığı zaman veya amaç anlamı katan eklere kip denir. Kipler eylemin yapılış zamanını ya da söyleniş amacını belirtir.

Çekimli fiil:

Fiillerin zaman, dilek ve kişi ekleri alarak çekimlenmiş hallerine denir.

 ÇEKİMLİ FİİL =  FİİL KÖKÜ + KİP(ZAMAN-DİLEK KİPLERİ) + ŞAHIS EKİ

Örnek:

• Okuyor, gelmelisin, yazdı, göreceğim…

FİİL(EYLEM) KİPLERİ

HABER KİPLERİ                                         DİLEK KİPLERİ

1.Görülen (Bilinen)                       1.İstek kipi " -a/-e"

  Geçmiş Zaman "- di"                             2.Şart(Dilek-Şart)Kipi "-sa/-se"

2.Duyulan(Öğrenilen)                 3.Gereklilik Kipi "-malı/-meli"

 Geçmiş Zaman  "-miş"                           4.Emir Kipi 

3.Şimdiki Zaman  "-yor"

4.Gelecek Zaman "-ecek"

5.Geniş Zaman     "-r"

A.HABER (BİLDİRME) KİPLERİ KONU ANLATIMI

v Eylemlere zaman anlamı katan kip ekleridir. Haber kipleri eylemin yapıldığını, yapılmakta olduğunu, yapılacağını veya her zaman yapılabilirliğini anlatır.

DİKKAT!!! Eylemde zaman anlamı vardır şeklindeki sorular haber kipleriyle ilgilidir.Eylemde zaman anlamı yoktur şeklindeki sorular dilek kipleriyle ilgilidir.

1.Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-di)

v Eylemin belirttiği iş veya durumun geçmişte ve söyleyenin gözü önünde yapıldığını belirten kip ekidir. Fiil kök veya gövdelerine “-di” eki getirilerek yapılır. Bu ek ünlü uyumu ve ünsüz benzeşmesine göre “-dı,-di-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü” olmak üzere sekiz farklı şekle girer.

2.Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-miş)

v Eylemin belirttiği durum veya işin geçmişte yapıldığını ve bunun başkasından duyulduğunu belirten kip ekidir. Olayları anlatan kişi eylemin yapıldığını görmemiş, başkasından duymuştur. Fiil kök veya gövdelerine “-miş” eki getirilerek yapılır. Bu ek ünlü uyumuna göre “-mış,-miş,-muş,-müş” şekillerinde kullanılır.

DİKKAT!!! “-miş” eki daima başkasından duyma anlamı taşımaz.Görülen veya sonradan farkına varma anlamı da katar.

Örnek:

• Bu filmi izlemişim. (Anımsama)
• Ayağımı incitmişim.(Sonradan fark etme)
• Turşu çok lezzetli olmuş. (Görme)
• Maçı seyrederken uyumuşum.(Sonradan fark etme)

3.Şimdiki Zaman

v Fiillerde bildirilen işin, oluşun, durumun şu an içinde gerçekleştiğini, şu anda yapılmakta olduğunu anlatan kip ekidir.Fiil kök veya gövdelerine “-yor” eki getirilerek yapılır.

DİKKAT!!! Şimdiki zaman eki sonu ünsüzle biten fillere eklendiğinde araya yardımcı ses olarak “-ı,-i,-u,-ü” girer.

ÖRNEK:

•  sev-i-yor                   gör-ü-yor

DİKKAT!!! “-yor” eki ünlü uyumuna uymaz ve ünlü daralmasına neden olur.

ÖRNEK:

• Gözle-              Gözlü-yor-um
• Başla-               Başlı-yor-sun

DİKKAT!!! Şimdiki zaman eki olan “-yor” yerine kimi zaman “-makta / -mekte” eki kullanılmaktadır.

4.Gelecek Zaman

v Eylemde bildirilen işin, oluşun, durumun gelecekte gerçekleşeceğini haber veren kip ekidir.Fiil kök veya gövdelerine “-ecek / -acak” eki  getirilerek yapılır.

DİKKAT!!! “Yarın, akşam, haftaya; gelecek hafta, ay, yıl…” vb. gelecekle ilgili zaman belirten ifadelerin bulunduğu cümlelerdeki fiiller gelecek zamanla çekimlenir.

5.Geniş Zaman

v Fiilde belirtilen işin, oluşun veya durumun her zaman yapıldığını belirten ve bu anlamı veren kip ekidir.Fiil kök veya gövdelerine “-(  )r” eki getirilerek yapılır.Bu ek “-r,       -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür” şekillerinde kullanılır. Eylemin konuşma anından önce başladığını, konuşma anında sürdüğünü ve gelecekte de süreceğini belirtir.

DİKKAT!!!  “Her” ile başlayan ve zaman anlamı veren sözcüklerin olduğu (her gün, her sabah, her akşam, her hafta, her saat …vb.)cümlelerin fillerinde  geniş zaman anlamı vardır.

B.DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ KONU ANLATIMI

v Zaman anlamı içermeyen, yapılması istenen veya planlanan eylemler için kullanılan kiplerdir. Eylemin gerekleşme zamanını değil eylemin gerçekleşme isteğini ya da dileğini belirtirler.

>Dilek kiplerinde bir istek, gereklilik, şart veya emir anlamı vardır.

Bu bağlamda dörde ayrılırlar.

1.İstek Kipi

v Eylemde belirtilen işin, durumun yapılmasını ya da yapılmaması isteğini, arzusunu belirten kip ekidir.Fiil kök ya da gövdesine “-e / -a” eki getirilerek  yapılır.

**Ünlü ile biten eylemlere getirilirken araya “y” kaynaştırma harfi girer.

2.Şart (Koşul / Dilek-Şart) Kipi

v Eyleme dilek ya da şart anlamı katan kip ekidir.İşin yapılıp yapılmamasının şartı olduğunu anlatır.Fiil kök ya da gövdelerine “-se / -sa” eki getirilerek yapılır.

3.Gereklilik Kipi

v Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu gösteren kip ekidir.Fiil kök veya gövdelerine “-meli /-malı” eki getirilerek yapılır.

DİKKAT!!!Gereklilik kip eki olan “-meli /-malı” bazen cümleye olasılık (ihtimal) veya öneri anlamı katar.

Örnek:

• Annem gitmiş olmalı. (Olasılık)
• Derslerine düzenli çalışmalısın.(Öneri)

4.Emir Kipi

v Fiilde belirtilen işin, durumun, oluşun yapılması isteğini emir yoluyla belirten kip ekidir.

DİKKAT!!!Emir kipinin eki yoktur.Çekimi fiile getirilen kişi ekleriyle yapılır.

DİKKAT!!! Emir kipinin 1. Tekil ve 1. Çoğul kişi çekimleri yoktur.Çünkü insan kendi kendine emir veremez.

DİKKAT!!! Cümlede kök halinde kullanılan bütün eylemler emir kipiyle çekimlenmiştir.

DİKKAT!!!Fiil çekimlerinde 3. tekil kişinin eki yoktur.3.tekil kişi çekimi fiil kök ya gövdesi ile kip ekinden oluşur.

*****KİP EKLERİNİ HATIRLAYALIM*****

FİİL KİPLERİNDE ANLAM KAYMASI KONU ANLATIMI

>Fiil çekimlerinde bir zaman ekinin başka bir zaman eki yerine kullanılmasına, yani fiilin bir zamana göre çekimlenip de başka bir zamanı kastetmesine fiilde anlam kayması denir.  

>Anlam kaymasında hangi kipin hangisinin yerine kullanıldığı bazen anlaşılmayabilir. Bunu da önceki ve sonraki cümlelere bakarak anlamalıyız. 

Anlam kayması şu kipler arasında olur: 

-Bilinen geçmiş zaman yerine geniş zaman:
Başarmak için azimli davranır ve sonunda başarır. (davrandı/başardı) 

-Öğrenilen geçmiş zaman yerine geniş zaman
Hoca bir gün pazara  iner. (inmiş) 

-Şimdiki zaman yerine geniş zaman
Ben onun ne istediğini bilirim. (biliyorum)
Başkan Bey, evrakı isterler.   (istiyor) 

-Gelecek zaman yerine geniş zaman
Babam bu habere çok sevinir.   (Sevinecek)

-Emir yerine geniş zaman:
Sabah erkenden kalkar, çantanı hazırlarsın. (kalk, hazırla) 

-Bilinen geçmiş zaman yerine şimdiki zaman:
Duyar duymaz olay yerine koşuyorum. (koştum) 

-Gelecek zaman yerine şimdiki zaman:
Birkaç gün sonra Ankara'ya gidiyorum. (gideceğim) 

-Geniş zaman yerine şimdiki zaman: Her zaman buraya uğruyor. (uğrar) 

-Emir yerine gelecek zaman:Bu kitabı bir haftada okuyacaksın!  (oku) 

-Gereklilik yerine gelecek zaman:Sıkıntın çalışmandan olacak.  (olmalı) 

-Bilinen geçmiş yerine istek
Dışarı çıkınca bir de ne göreyim!
Onu karşımda görmeyeyim mi! 

-Emir yerine istek:İşimize gereken ciddiyeti gösterelim.  (gösterin) 

-Emir yerine gereklilik:
Yarın daha erken gelmelisin.  ( Gel!)
On dakika içinde bu eşyalar taşınmalı.       ( Taşınsın!) 

-İstek yerine emir
Her şey gönlünce olsun
Allah yardımcınız olsun. 

-Yetersizlik, gücü yetmeme yerine emir
Bu adamdan kurtul, kurtulabilirsen.
İşin içinden çık çıkabilirsen. 

-Şimdiki zaman yerine miş'li geçmiş zamanın hikâyesi:
Buyurun, ne aramıştınız? (arıyorsunuz)

FİİLDE (Eylemde) ÇATI KONU ANLATIMI

                 Nesneye Göre                              Özneye Göre                                                                                         

Geçişli      Geçişsiz       Oldurgan     Ettirgen                       Etken       Edilgen      Dönüşlü     işteş

>Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir.

>Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz.

Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne-yüklem ve özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar.

NESNESİNE GÖRE ÇATI     (NESNE- YÜKLEM İLİŞKİSİ) KONU ANLATIMI

Nesnesine göre çatı, yüklemin nesne alıp almamasına göre değerlendirilir.  Dört grupta incelenir:

1. Geçişli Fiil:  

 Nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir.

• Geçişli fiiller  “neyi, kimi” sorularına cevap verirler. 
• Önemli olan fiilin bu sorulara cevap vermesidir. Çünkü bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne bulunmayabilir:   

Örnek:   Akşama kadar bekledim.

• Bir fiilin önüne “onu” kelimesini getirdiğimizde uygun düşüyorsa o fiil geçişlidir.

ÖRNEKLER:

*Seni duyuyorum. ( “kimi duyuyorum?” ya da “onu duyuyorum”) (geçişli)

*Beni anladığını biliyorum. ( “neyi biliyorum? Ya da “onu biliyorum.) (geçişli)

*Lütfen otur. ( “neyi otur? Ya da “onu otur” ) (geçişsiz)

*Kitabı verir misin? (“neyi verir misin?” ya da “onu verir misin?” (geçişli)

*Burası ne güzel kokuyor. (“neyi kokuyor?” ya da “onu kokuyor”) (geçişsiz)

*Sonbaharda bitkiler ölür. (“neyi ölür? Ya da “onu ölür”) (geçişsiz)

*Seni çok seviyorum. (“kimi seviyorum?” ya da “onu seviyorum”) (geçişli)

*Bir bilinmezliğe doğru yürüyorum. (“neyi yürüyorum” ya da “onu yürüyorum”) (geçişsiz)

2. Geçişsiz Fiiller: 

  Nesne alamayan fiillere geçişsiz fiil denir.                              2

• Geçişsiz fiiller  “neyi, kimi”<