TÜRKÇE DERS NOTLARI 

SÖZCÜKTE YAPI / KÖK-EK (1)

SÖZCÜK (KELİME): Anlamı veya görevi bulunan seslerdir. Kitap, elbise, sen, Hasan, o, ile,  ...

Ø   Sözcük = Kök + Yapım Ekleri + Çekim Ekleri

                                                                                          Ek

KÖK:         Sözcüğün anlamlı ek almamış en küçük parçasına kök denir.

Örnek: ağaç, ev, kitap, sıra, okul…

Ø   Sözcük kökleri 3’e ayrılır:

A)     İsim (Ad) Kökü: Nesneleri, kavramları karşılayan köklerdir. 

Örnek: Tahta, masa, sandalye, kitap…

B)      Fiil (Eylem) Kökü: Nesnelerin hareketlerini karşılayan köklerdir. 

Örnek: Gel-, Kalk-, Oku-, Bak-, Öğren- …

ÖNEMLİ:   Bir sözcüğün “fiil kökü mü, isim kökü mü” olup olmadığını sözcüğe getirilen mastar eki(-mak/-mek)  ile bulunur. Kelime mastar ekini kabul ediyorsa fiil, etmiyorsa isimdir.

Uygulama: “gel” sözcüğüne mastar ekini getirelim “gelmek” anlamlı bir kelime elde ettik; öyleyse “gel-“ sözcüğü fiildir.  

                Şimdi de “masa” kelimesine mastar eki getirelim “masamak” anlamsız bir sözcük oldu; öyleyse “masa” sözcüğü isimdir.

UYARI: 

Türkçe sözcüklerde bazı kökler hem eylem hem de ad soylu olabilir. Bunları ayırt edebilmek için cümle içinde değerlendirmek gerekir.

Ø   Bu yaz çok güzel şiirler yaz.

1. yaz: İsim soylu kök (mevsim)
    2. yaz: Eylem soylu kök.

C)       Ortak Kök:         Yazılışları aynı ancak anlamları farklı olan; hem ad hem de fiil olarak kullanılan ve aralarında hiçbir anlam ilişkisi bulunmayan köklerdir.

Örnek:

       Yüz(Yüzmek)                  Gül(Gülmek)

       Yüz(Sayı)                       Gül(Çiçek)

       Bin(Binmek)                            Sol(Solmak)

       Bin(sayı)                        Sol(Yön)     

Gövde: Sözcük köklerine yapım ekleri getirilerek türetilen yeni sözcüklere gövde denir. 

Örnek:

       Kitap (kök)          Kitaplık (gövde)

       Göz (kök)             Gözcü (gövde)

Ek:  Sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek onların cümledeki görevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sözcükler türeten ses veya ses birleşimlerine ek denir.

Ø   Ekler tek başlarına bir anlam ifade etmezler.

Ekleri 2 ana başlık altında işleyeceğiz:

 I.            Yapım Ekleri: Eklendiği sözcüğün anlamını, bazen de türünü değiştirerek yeni bir sözcük türeten eklerdir.

a.       İsimden isim türeten ekler: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir.

Örnek: -lik (gençlik), -siz (parasız), -ce (insanca), -li (akıllı), -sel(bilimsel)

b.       İsimden fiil türeten ekler: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.

Örnek: -le (başlamak,sulamak), -len (evlenmek), -leş (iyileşmek), -e(boşamak,kanamak), -ar (başarmak,yaşarmak), -el (incelmek)…

c.       Fiil den İsim Türeten Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir. Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilir. 

Örnek: -ı (yazı), -it (geçit), -im (seçim), ın(akın), -gin (yaygın), gi(dergi, sevgi), -ak(durak), -geç(süzgeç),-gıç(dalgıç)… 

d. Fiilden Fiil Türeten Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir.

Örnek.  -il (sarılmak), -in (giyinmek,taşınmak),-iş(buluşmak,karışmak), -tür(söktürmek)…

II.            Çekim Eki: Eklendiği sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmeyen; ancak cümle kurmaya yarayan eklerdir.

Çekim ekleri şöyle sıralanabilir:

a)   Çoğul eki: -lar, -ler ? ( kitaplar, evler, öğrenciler ...)

b)   Adın durum (hal) ekleri: -i, -e, -de, -den ( kitab-ı, kitab-a,

kitap-ta kitap-tan)

c)    Tamlama ekleri: -in, -i   ( ev-in ön-ü, pencere-nin perde-si)

d)   İyelik ekleri: -im, -in, -i, -imiz, -iniz, -leri  ( ev-im, ev-in, ev-i, ev-imiz, ev-iniz, ev-leri)

e)   Fiil zaman ekleri: -miş, -di, -( )yor, -ecek, -( )r ? ( gel-miş, gel-di, gel-iyor, gel-ecek, gel-ir ...)

f)    Fiil kip ekleri: -se, -sa, -e(-a), -meli (-malı) ? ( gel-se, gel-e, gel-meli ...)

SÖZCÜKTE YAPISI / EK- KÖK (2) E DÖNMEK İÇİN TIKLAYINIZ.

   CÜMLEDE ANLAM KONU ANLATIMI İÇİN TIKLAYINIZ…

   PARAGRAF KONU ANLATIMI İÇİN TIKLAYINIZ…

   SÖZCÜKTE ANLAM KONU ANLATIMI İÇİN TIKLAYINIZ…