Sözcük (Kelime): Tek başına anlamı olan ya da cümle içinde çeşitli ilgiler kurarak anlam kazanan, dilin en küçük birimidir.

Sözcükler, cümlede “gerçek, mecaz, soyut, somut, , deyim, terim”  gibi anlamlar kazanır.

A) GERÇEK (TEMEL) ANLAM:  Bir sözcüğün sözlük anlamıdır. Bu anlam, herkes tarafından bilinen anlamdır.  

Örnek-1: 

                “Üzerinde ince bir gömlek vardı.” Cümlesinde “ince” sözcüğü “kalın” kelimesinin karşıtı olarak kullanılmış ve nesnelerin eni ile ilgili kullandığımız bu sözcük cümlede gerçek anlamıyla kullanılmıştır.

Örnek-2:

“Yediğim yemek çok acıydı.” Cümlesinde “acı” sözcüğü “tatlı olmayan” anlamındadır ve “acı” sözcüğü, bu cümlede gerçek anlamıyla kullanılmıştır.

B) YAN ANLAM:  Başlangıçta bir tek anlamı olan sözcükler, zaman içerisinde yeni anlamlar kazanır. Bu yeni anlamlar sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan yeni anlamlardır. Bu yeni anlamlar, o sözcüklerin yan anlamlarını oluştururlar. Bu yeni oluşan anlamlara “yan anlam” denir. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır.

Örnek-1:

 “Yemek yerken dili yanmış.” ( Tat alma organı)

 “İnsanlar arasında en mükemmel anlaşma aracı dildir”.(Ses imleri sistemi/Konuşma )-Yan anlam- 

Örnek-2:

 “Ben akşamları kitap okuyorum.” (yazıya geçirilmiş bir metne bakarak bunu anlamak veya aynı zamanda seslere çevirmek anlamında) -gerçek anlam-

               “Kardeşim lisede okuyor.” (öğrenim görüyor, anlamında) –yan anlam-

    “Şarkıcı, yeni bestelediği şarkıyı okudu.” (seslendirdi, anlamında) –yan anlam-

C) MECAZ (DEĞİŞMECE) ANLAM: Bir sözcüğün, gerçek anlamının dışında yeni anlamda kullanılmasıdır.  Mecaz anlamlı sözcükler, soyut bir anlam taşırlar. 

Örnek-1:

“Bu konuşmalarınla kalbimi kırdın.” Cümlesinde  “kırdın” sözcüğü “üzmek” anlamındadır ve bu sözcük gerçek anlamının dışında mecaz anlamda kullanılmıştır

Örnek-2:

“Bu acı olaydan sonra zor iyileşti.” cümlesinde ”acı” sözcüğü, “üzüntü verici” anlamındadır ve bu sözcük  gerçek anlamının dışında  mecaz anlamda kullanılmıştır.

ÖNEMLİ NOT: Bazı sözcükler, zihnimizde birden fazla gerçek anlam çağrıştırabilir.

Çay: Irmak, dere                             al: Renk adı               

Çay: İçilecek bitki                    al: Almak fiili

Bu tür sözcükler, (sesteş) eş-sesli sözcüklerdir. Eş-sesli sözcüklerin her ikisi de her zaman, gerçek anlamlıdır.

Ç) SOMUT VE SOYUT ANLAM: Beş duyu organında biriyle (görme, duyma, tatma, hissetme, koklama)  algılanabilen, maddesi olan kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere somut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de somut anlam denir.

Örnek:

“ Masa (görme, hissetme) , Ağaç(görme, hissetme), Rüzgar (hissetme), Yürümek…

       Beş duyu organından biriyle algılanamayan, maddesi olmayan, varlıkları inançla ve his ile bilinen kavram ve varlıkları karşılayan kelimelere soyut kelimeler denir; bu kelimelerin gösterdiği anlam özelliklerine de soyut anlam denir.

Örnek:

 “ Sevgi, Nefret, Korku, Hayal, Akıl, Düşünce…

D) DEYİM ANLAM: Birden çok sözcüğün genellikle anlamını yitirerek anlamca kalıplaşmasıyla oluşan söz öbeklerine deyim denir.

                                  Özellikler:

Ø  Söz öbeği biçimindedir, tek sözcükten deyim olmaz.

Ø  Her deyim, bir durumu belirtir.

Ø  Deyimler durumları daha çekici anlatmaya yarar.

Ø  Deyimler arasına başka sözcükler gire bilir.

Ø  Deyimler arasına başka sözcükler girebilir.

Ø  Aynı sözcüğün ek almaksızın yinelenmesiyle oluşturulan ikilemelerin pek azı deyimdir.

Ø  m’ li ikilemeler deyim değildir.

Ø  Bunların dışındaki bütün ikilemeler deyim niteliğindedir.

Ø  Kimi ikilemeler, bir eylemle birleşerek deyim içinde yer alabilir.

Ø  Deyimler ayrı yazılır.

Ø  Deyimlerde hem ad soylu sözcükler hem de eylemler çekim eki alabilir.

                                  Anlamlarına göre deyimler:

1: Gerçek Anlamlı Deyimler:

                                  Alan razı satan razı / hem suçlu hem güçlü / iyi gün dostu / dosta  düşmana karşı / borç almak / gözleri yaşarmak / gönlüme göre / aldırış etmemek  / her sözcük mecazlı

2: Mecaz Anlamlı Deyimler:

                                  Ağır kanlı / ağzı bozuk / anlının damarı çatlamak / başının etini yemek / burnunun dikine gitmek / gözüne kestirmek / çantada keklik                     

                                 Kuş sütüyle beslenmek / gözlerinden uyku akmak / başını derde sokmak / ağzı açık kalmak / her sözcük mecazlı

                                  Biçimlerine Göre Deyimler:

 1: Söz Öbeği Biçimindeki Deyimler: ( Yargı bildirmezler )

                                  Kulağı delik / içli dışlı / boynunun borcu / cin fikirli

 2: Cümle Biçimindeki Deyimler:

                                  Ay bacayı aştı / Dostlar alış verişte görsün / Ne balını isterim ne belasını /

3: Çok  Cümleli Deyimler:   Hikayecik biçimindedir.

                                  “ Bizim tavuk bir yumurta yumurtlar; yedi mahalle duyar, elin kısrağı küheylan doğurur,ses çıkmaz.”

                                  Konuşma biçimindedir.

-Adın ne?

-Mülayim ağa.

-Sert olsan ne halt edersin?

-“ Tencere dibin kara. __ seninki benden kara,”

D) İKİLEMELER: Cümle içinde anlamı kuvvetlendirmek, anlatım gücünü artırmak için anlamca birbirine yakın, eş, zıt sözcüklerin birlikte kullanılmasıdır. 

İkilemeler:

*Aynı sözcüğün tekrarıyla oluşurlar: “Çocuk eve koşa koşa gitti.”, “Sarı sarı elmaları topladık.”

*Zıt anlamlı sözcüklerden oluşurlar: “Az çok para kazandık.”, “Gece gündüz çalıştı.”

*Her ikisi de anlamsız sözcüklerden oluşurlar: “Ivır zıvır şeyler anlattı.”, “Abuk subuk şeyler söyledi.”

*Yansıma sözcüklerin tekrarıyla oluşurlar: “Şakır şakır yağmur yağdı bu gece.”

*Biri anlamlı, biri anlamsız sözcüklerden oluşurlar: “Bakkalda ekmek mekmek kalmamış.”

*Yakın ya da aynı anlamlı sözcüklerin art arda gelmesiyle oluşurlar: “Eş dost kalmadı günümüzde.”

SÖZCÜKLERDE ANLAM İLİŞKİLERİ

A)     EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜK: Yazılışları aynı, anlamları birbirinin aynısı ya da yakını olan sözcüklere “eş anlamlı sözcük” denir.

Örnekler:

Öğrenci – talebe             okul – mektep           özlem – hasret      

siyah – beyaz                  sağlık – sıhhat            saygı – hürmet       

B) YAKIN ANLAMLI SÖZCÜK: Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.

Örnekler:

“demek, söylemek, konuşmak”                      “sevmek-beğenmek-hoşlanmak”

“ epey, çok, fazla, oldukça”.

C) ZIT (KARŞIT) ANLAMLI SÖZCÜK: Anlamları birbirinin karşıtı olan sözcüklerdir. Her sözcüğün karşıtı bulunmayabilir.

Örnek-1:  

“Ağlarım hatıra geldikçe güldüklerimiz.”  (ağlamak-gülmek)

Örnek-2

Yaz – kış,  uzun – kısa,  Büyük – küçük,   soğuk – sıcak,    Genç – ihtiyar,  gülmek - ağlamak        

NOT: Renklerden sadece “siyah” sözcüğünün karşıtı vardır (Beyaz). Diğer  renklerin (sarı, kırmızı, yeşil,...) karşıtı yoktur.

D) EŞ SESLİ (SESTEŞ) SÖZCÜK: Yazılışları ve söylenişleri aynı, anlamları ayrı olan sözcüklerdir. Eş sesli sözcükler arasında, hiçbir anlam ilişkisi yoktur. Eş sesli sözcüklerin her ikisi de gerçek anlamlı sözcüklerdir.

Örnek-1:

“Gülünce yanağından güller açar.” cümlesindeki;

“gül-”: Gülmek eylemi (fiili)

“gül”: Çiçek adıdır. Ve bunlar sesteştir.

Örnek-2:

“Bu yaz bana mektup yaz.” cümlesindeki;

“yaz”: Bir mevsim adı

“yaz-”: Yazmak eylemi (fiili)dir. Ve bunlar sesteştir.

E) GENEL VE ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER:  Birden fazla kelimeyi bünyesinde bulunduran, birden çok türü kapsayan kelimelere genel anlamlı kelimeler denir. Varlıkları ya da kavramları tek tek, sınırlı anlam boyutları içinde karşılayan sözcüklere de özel anlamlı sözcükler denir.

Örnek-1: 

“ varlık - canlı - bitki -  çiçek - gül - sarı gül “ ( Genelden Özele)

Örnek-2:

 “ elme ağacı -  ağaç - bitki - canlı “          (Özelden Genele)

F)  TERİM ANLAM: Herhangi bir bilim, sanat ve meslek dalıyla ilgili özel ve belirli kavramı olan sözcüklere “terim” denir.

Örnek-1:

“Atmosferdeki olayları çözemedim.”                    (Coğrafya ile ilgili terim)

Örnek-2:

“Bu yazar şiirlerinde kafiye kullanmıyor.”         (Edebiyat ile ilgili terim)

Örnek-3:

“Dik açıyı hesaplamak için çeşitli yollar var.”    (Matematik ile ilgili terim)

G)  YANSIMALAR : Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır.

Örnekler:

tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır...

NOT: Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir.

"miyavlamak, çatırdamak, meleşmek…"

H)  ATASÖZLERİ:  Uzun gözlem ve denemelere dayanan genel kural biçiminde kalıplaşarak ulusça benimsenen özlü sözlere atasözleri denir.

Özellikleri:

• Uzun gözleme ve denemelere dayanır.
• Anonimdir
• Bir iki aykırı örnek dışında, genel bir kural niteliğindedir.
• Atasözleri kalıplaşmıştır; sözcüklerin yeri değiştirilemez, eşanlamlıları kullanılamaz.
• Ulusal bir nitelik taşır; her ulusun kendine göre atasözleri vardır.
• Öğüt veren sözlerdir
• Yargı bildirirler

A)  Mecazlı Atasözleri :

      Sözcüklerin bir bölümü ya da tamamı gerçek anlamından sıyrılmış atasözleridir.

     ‘’Ummadığın taş baş yarar.’’ /Mum dibine ışık vermez/

     ‘’Ağaç yaşken eğilir. (eğretileme) /Ağız yer, yüz utanır. (mecaz-ı mürsel)

     ‘’Ateş olmayan yerden duman çıkmaz (kinaye)

B)  Mecazsız Gerçek Anlamlı Atasözleri :

Sözcükleri gerçek anlam taşıyan  atasözleridir. Bunlar düşünceyi, öğüdü doğrudan iletir; yani bir şey söylenirken başka bir şey düşündürülmez,

     Bugünün işini yarına bırakma.

     Dost ile ye, iç ; alışveriş etme.

     Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır.

Atasözlerinde Anlam Özellikleri :

 1.   Sosyal olayların nasıl olageldiklerini bildirir:

Bir tepe yıkılır;bir dere dolar./Bal olan yerde sinekte olur./Balık baştan kokar.

 2.   Doğa olaylarının nasıl olageldiklerini bildirir:

Lodosun gözü yaşlı olur./Mart kuruluk, nisan yağmurluk

 3.   Dolaylı öğüt verir.

Ağlamayan çocuğa meme vermezler./Fazla mal göz çıkarmaz.

 4.   Doğrudan doğruya öğüt verirler:

Dost ile ye iç alışveriş etme./Kusursuz dost arayan, dostsuz kalır.

 5.    Gerçekleri, bilgece düşünceleri dolaylı biçimde bildirerek yol gösterir.

Rüzgâr eken fırtına biçer./ Su testisi su   yolunda kırılır./ Taşıma su ile değirmen dönmez.

 6.    Töre ve gelenekleri bildirir. 

Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır./  Emek olmadan yemek olmaz.

 7.    Kimi inanışları bildirir. 

Duvarı nem, insanı gam yıkar./ Gün doğmadan neler doğar./Yalancının mumu yatsıya kadar yanar.

UYARI: Atasözü ile cümle biçiminde kalıplaşmış deyimleri birbirine karıştırmamak gerekir. Bunları ayırmak için deyimlerin yalnızca durum belirttiğine, yol gösterdiğine, genel gerçekleri bildirdiğine dikkat edilmelidir.

         Deyim                                                                          Atasözü

Armut piş, ağzıma düş.                                        Lafla peynir gemisi yürümez.

İsmi var, cismi yok.                                             Ne dilersen eşine o gelir başına.

Atı alan Üsküdar’ı geçti.                                       Körle yatan, şaşı kalkar.