TÜRKÇE DERS NOTLARI

CÜMLE ÇEŞİTLERİ-2

D. YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER

Ø  Her cümle bir yargı bildirir; ancak bazı cümleler birden fazla yargı bildirir. Bu yargılar bazen iki ayrı yüklemle bazen yan cümleciklerle sağlanır. Yapısına göre cümleler işlenmeden önce temel cümle ve yan cümle kavramları anlaşılmalıdır.

     Temel Cümle:  Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer öğeler de tamamlayıcı öğelerdir.

·         Akşama geleceğim.

·         Fırtınadan ağaçlar devrilmiş.

 Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümleyi anlam bakımından tamamlayan cümledir. Yan cümleler iki şekilde yapılır:

    a.   Fiilimsilerle Yapılan Yan Cümleler: Filimsilerin en önemli görevi yan cümle oluşturmaktır. Filimsinin oluşturduğu yan cümleyi bulmak için önce cümlenin öğeleri bulunur, sonra fiilimsinin hangi öğe içinde olduğuna bakılır. Fiilimsinin içinde bulunduğu öğe yan cümledir.

·         Öğretmen sınıfa girince herkes ayağa kalktı.

·         Bana fotoğrafını gönderen okuruma teşekkür ederim.

·         Karadeniz’de denize açılmak tehlikelidir.

·         Davetime gelmeyişine çok üzüldüm.

      b.      Çekimli Fiillerle Yapılan Yan Cümleler: Çekimli fiiller, genellikle temel cümle olur; ancak bazen de yan cümle olur. Bu tür cümlelerde de önce öğeler bulunur, sonra çekimli fiilin hangi öğe içinde olduğuna bakılır. İçinde çekimli fiil olan öğe yan cümledir.

·         O da gelirse gideriz.

·         O bana, ben de geleceğim, dedi.

·         Müdür, bize ‘‘Akşamları çıkmadan önce pencereleri kapatın.’’dedi.

   Şimdi yapısına göre cümleleri inceleyebiliriz. Yapısı bakımından cümleler üçe ayrılır:

1.    BASİT CÜMLE:

Ø  Tek yüklemi bulunan, tek yargı bildiren cümlelerdir. Bu tür cümleler de yan cümle bulunmaz.

Örnek:

·         Sanatının doruğunda sahneyi bıraktı.

·         Genç yaşında tiyatroda ün yaptı.

·         Pek az ev vardı vadide.

2.      BİRLEŞİK CÜMLE.

Ø  Yan ve temel cümlelerden oluşan, içinde birden fazla yargı barından cümlelere denir. Birleşik cümleler dörde ayrılır.

a.      Girişik Birleşik Cümleler: Yan cümlenin fiilimsilerden oluştuğu cümlelerdir. Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.

Örnek:

 ·    Arabayı almadan buraya gelme.(  Girişik Birleşik Cümle)                  Yan Cümle/Ö.   Temel Cümle/D.T./Y.

 ·  Arabaların köprüde durması yasaktır.(Girişik Birleşik Cümle)

   Y. C./Ö.                               T.C./Y.

 · Beni dinleyin herkese teşekkür etmek istiyorum.(Girişik B.Cümle   Y.C./D.T.                     Y.C./N.              T.C./Y.

b.     Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümlenin, şart ekiyle çekimlenmiş bir fiil veya bir isim olduğu cümleler şartlı birleşik cümlelerdir.

Örnek:

· Çok parası varsa hayır kurumlarına bağışlasın.(Şartlı B.C 

        Y.C./Z.T.                               T.C./D.T./Y.      

·  Bir kişi daha olursa kadroyu tamamlıyoruz.(Şartlı B.C.)

     Y.C./Z.T.                         T.C./N./Y.

·  Havalar ısınırsa pikniğe gidebiliriz.( Şartlı Birleşik Cümle)

    Y.C./Z.T.               T.C./D.T./Y.

c.    İç İçe Bileşik Cümle: Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin yüklemin bir öğesi durumunda bulunduğu ya da bir öğenin tamamlayıcısı olduğu cümlelerdir. Bu tür cümleler birine ait sözlerin başkalarına aktarıldığı cümlelerdir.

Örnek:

·    Sen benim tek dostumsun, diyordu.( İç İçe Bileşik C.)

               Y.C./N.                       T.C./Y.

· ‘‘Yarın sana erkenden uğrarım.’’ demişti.(İç İçe Bil.Cüm.)

 Y.C./N.                                    T.C./Y.

·   İçeriye girerken duyduğum dışarıda bekle sözü beni korkuttu.   (İç İçe B.C.)

d.      İlgi Cümlesi: Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan cümleciğin, temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir. Temel cümle çoğu zaman “ki” den önceki öğedir.

Örnek:

· Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (İlgi Cümlesi)

  T.C./Y.                          Y.C./N.

·  Ona dedim ki ondan sana fayda yok. (İlgi Cümlesi)

    T.C./Y.                   Y.C./N.

· Öğrendim ki hemen hemen herkes ordaymış.(İlgi Cüm.)

3.        SIRALI CÜMLE:

Ø En az iki yüklemi bulunan cümlelerdir. Sıralı cümleler birbirine virgülle bağlanır. İkiye ayrılır:

a  Bağımlı Sıralı Cümleler: Herhangi bir öğesi ortak olan cümlelerdir.

Örnek:

·   Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.(Özne ortak.)

·   Görevliler balonları aldılar, çocuklara dağıttılar.(Özne ortak.)

·   Şiir kitapları çok satıyor, öykü kitapları az.(Özne ortak.)

·   Ben bu kitabı okumuştum, size de öneririm.(Özne ve nesne ortak)

b.      Bağımsız Sıralı Cümleler: Hiçbir öğesi ortak olmayan cümlelerdir.

Örnek:

·         Kitap okumayı çok severim, her gün kitap okurum.

·         Ağaçların yaprakları dökülüyor, kış yavaş yavaş geliyor.

·         O geziyordu, ben çalışıyordum.

·         Sabahı severiz; çünkü gündüzün başlangıcıdır.

4.      BAĞLI CÜMLE:

Ø  Aralarındaki ilgiden dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir.

Bağlaçlar cümle öğesi değildir.

İkiye ayrılır.

a.     "ki"li Bağlı Cümleler:

Ø  Farsça "ki" bağlacıyla birbirine bağlanan bağımsız cümlelerden oluşur.Yardımcı cümle ana cümleyi genellikle nesne ve zarf göreviyle tamamlar.Ana cümle başta, yardımcı cümle sonra bulunur. Bu sıralanış, Türkçe cümle yapısına aykırıdır.

Örnek:

·         Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.

·         "Gönlüm isterdi ki mazini dirilten sanat

   Sana tarihini her lâhza hayal ettirsin."

b.      Diğer Bağlaçlarla Kurulanlar:

Ø  "ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lâkin, hâlbuki, ne.....ne, meğer..." bağlaçlarıyla birbirine bağlanan bağımsız cümleler topluluğudur.

Örnek:

·      Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlı idi.

·      Okumayı bilmiyor veya numara yapıyor.

·      İstediğiniz evrakları getireceğim, fakat okuyabileceğinizi sanmıyorum.

·      Ben saatinde gelmiştim, ama o henüz ortalıkta yoktu.

CÜMLE ÇEŞİTLERİ KONU ANLATIMI-1’ E  Dönmek İçin Tıklayınız…