TÜRKÇE DERS NOTLARI 

SES BİLGİSİ-2

ÜNSÜZLER: 

SES OLAYLARI:

   A.   Ünsüz değişimi / Yumuşaması: Sonunda “p,ç,t,k” sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak “b,c,d,g/ğ” olur. 

Örnek:       Ağaç-ı→ağacı    

     Kitap-ı→kitabı   

     Git-en→giden   

     Renk-i →rengi   

     Yürek-i→yüreği

 v  Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama görülebilir. 

 ÖRNEK:  

Kayıp-et→kaybet-

Kayıt-ol→kaydol-,Kayıp-ol→kaybol

 v  Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz. 

ÖRNEK: 

  İlk- in→ilkin            Maç-a→maça

  Saç-a→saça              Seç-enek→seçenek

  Sat-ıl-→satıl-            Yat-ır-→yatır-

  Ek-in→ekin               Bak-ıcı→bakıcı 

  İç-ecek→içecek       ot,et,süt,tek… 

 v  Bazılarıysa uyar.

ÖRNEK:

Taç,dip,uç,kap,renk, çok….. 

 v  Yabancı asıllı kelimeler genellikle bu kurala uymaz. 

ÖRNEK: 

 Devlet-in→devletin, millet-e→millete, hukuk-un→hukukun. 

 v  Özel isimlerdeyse söyleyişte olsa bile yazıda gösterilmez. 

ÖRNEK:

Mahmut-u, Ahmet-i, Sinop-a….

     B.   Ünsüz Benzeşmesi / Sertleşmesi: 

Sonunda f,s,t,k,ç,ş,h,p ünsüzleri bulunan buluna kelimeler “c,d,g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” olur.

ÖRNEK: 

Koltuk-dan→koltuktan, millet-ce→milletçe

Sınıf-da→sınıfta, git-di→gitti, aş-cı→aşçı 

1905-de→1905’te, 

 v  Bazı ( birleşik ) kelimelerde sertleşme olmaz.

    ÖRNEK:

    Üç-gen, dört-gen, beş-gen

     C.   Ünsüz Türemesi: 

Yabancı dillerden geçen bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya çıkar: His-et→hisset, af-et→ affet, hak-ı→hakkı,red-et→reddet, sır-ı→ sırrı, hat-ı→hattı…

 v  Yan yana gelen her ses ünsüz türemesi değildir!

ÖRNEK: Hissiz, cadde, ciddi….

<

     D.   Ünsüz Düşmesi:

Sonunda “–k” bulunan bazı kelimeler “–cık / -cek” eki aldığı zaman sonlarındaki “–k”ler düşer:

ÖRNEK:

  küçük-cük →küçücük, minik-cik → minicik,ufak-cık→ufacık, büyük-cek→ büyücek, çabuk-cak→çabucak

v  Sonunda “k” bulunan bazı kelimeler “–l /-al/-el” eki aldığı zaman sonlarındaki “k”ler düşer:

ÖRNEK:

 seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-, yüksek-l→yüksel, ufak-la→ufala-….

NOT: Ast-teğmen→asteğmen,  üst–teğmen→üsteğmen,  öpüş-k→öpücük, gülüş-cük → gülücük….

E.   Ünlü Düşmesi:

v  İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece ) ünlüsü düşer:

ÖRNEK:

Alın-ı→alnı,    karın-ı→karnı,         oğul-u →oğlu,          boyun-u→boynu,

akıl-ı→aklı,   cisim-i→ cismi,        gönül-ü→ gönlü,      zülüf-ün→ zülfün

; ayır-ıl→ ayrıl-,             çevir-e→ çevre,       devir-il-→ devril-,            

sıyır-ıl-→sıyrıl-,                kıvır-ım→ kıvrım,      ayır- ıntı→ayrıntı,

devir-e→ devre,     yalın-ız→yalnız,         yanıl-ış→ yanlış… 

v  ”Et-,ol-“ yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

ÖRNEK:

Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-..

v  “-la / le ,-ar /-er…” gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

ÖRNEK:

Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-,

uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…

v  Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri düşer.

ÖRNEK:

Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi, Sütlü-aş→sütlaç,

Güllü-aş → güllaç, Kahve-altı→kahvaltı, Ne-için → niçin, Ne-asıl→nasıl,

v  Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ’ işareti konur: Karac’oğlan, n’eylersin…

v  Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlünün düştüğü görülür.Buna “ünlü aşınması” denir.

ÖRNEK:

Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda, içeri-de→içerde…

Ek Fiil Düşmesi ve İle’nin Ekleşmesi

İsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle düşer:

Gelmiş - i - di → gelmişti, sevimli – idi → sevimliydi(i/y)

v  Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere başındaki i’yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i’sini y’ye dönüştürerek birleşir ve ek haline gelir. (ÖSS sorusu!)

 F.    Ünlü Türemesi:

“-cık / -cik” eki alan bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür: bu ses olayına ünlü türemesi denir.

ÖRNEK:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…

v  Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:

ÖRNEK:

Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, !!sıklam → sırılsıklam, çıplak →çırılçıplak!!

G.   Ünlü Daralması:

Sonunda düz-geniş ünlü ( A-E ) bulunan kelimelere “–yor” eki geldiğinde bu ünlülerin daralarak  “ı, i, u, ü” olur; bu ses olayına denir.

ÖRNEK:

Bekle-yor→bekliyor, tara-yor→ tarıyor, olma-yor→olmuyor, görme-yor→ görmüyor

v  “De- , ye-“  kelimeleri de “–y”yle başlayan bir ek aldığı zaman keklerindeki ünlü daralır.

ÖRNEK:

De-y-en→diyen, ye-y-ecek→ yiyecek,

Deyince , Ne-ye→niye

v  Yukarıdaki durumlar dışında ünlü daralması olmaz; olmadığı halde olmuş gibi ünlü daraltmak imla hatası olur.

ÖRNEK:

Bekliyen, anlıyacak, demiyen,ağlıyan…

H.    N / M Çatışması (Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi ):

Türkçede “b” den önce gelen “n” ler “m” olur; bu ses olayına Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi denir.

ÖRNEK:

İstanbul→istambul, Penbe→pembe, Canbaz→cambaz, Saklanbaç →saklambaç, Anbar→ambar, Tenbel→ tembel, Çarşanba→Çarşamba,

v  Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz.

ÖRNEK:

İstanbul, Safranbolu, binbaşı,onbaşı...

I.    E/A(KÖK)Değişimi(Ünlü Kalınlaşması):

“Ben” ve “sen” zamirleri yönelme hali eki “–e” aldığı zaman  köklerindeki ince “e” ünlüleri kalınlaşarak  “a”  olur, buna denir.

ÖRNEK:

Ben-e→bana, sen-e→sana…

İ.   Kaynaştırma(Koruyucu Ünsüz):

Ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman araya “y,ş,s,n”  ünsüzlerinden biri girer, bu ses olayına kaynaştırma denir.

ÖRNEK:

Amasya-a→ Amasya’ya, Ev-i→ evinin, Kapıcı-ın→ kapıcının, Araba-ı→arabası…

v  Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde araya “n” ünsüzü girebilir. Buna “koruyucu ünsüz” denir.

ÖRNEK:

o- da → onda, bu- dan → bundan,     şu-u→şunu… 

v  İsim tamlamasında kaynaştırma harfi “n” ve “s” dir. Fakat “su” ve “ne” kelimeleri hariç. Bunlarda kaynaştırma harfi “y” dir.

ÖRNEK:

 Suyun→ suyu, neyin →nesi…(ÖSS sorusu)

J.   ULAMA:      

Sessizle biten kelimelerden sonra sesliyle başlayan bir kelime gelmesi olayına ULAMA denir. İlk kelimenin sonundaki sessiz sonraki kelimenin başına eklenerek okunur.

ÖRNEK:

Süt içtim, …yüzen al sancak… 

UYARI: Ancak arada herhangi bir noktalama işareti olmamalı!

Ses Bilgisi-1 Ünlüler Konu Anlatımına Dönmek İçin Tıklayınız…